فاجعه چرنوبیل، یک حادثه هسته‌ای بسیار بزرگ است که در تاریخ ۲۶ آوریل ۱۹۸۶ در نزدیکی شهر چرنوبیل در اوکراین رخ داد. در این حادثه، یکی از راکتورهای نیروگاه اتمی چرنوبیل منفجر شد و باعث آزاد شدن مقدار بسیار زیادی از مواد رادیواکتیو شد که با خود خطرات جدی برای سلامتی انسان‌ها و محیط زیست به همراه داشت.
بیش از ۵۰ شهر و روستا در اطراف چرنوبیل تحت تاثیر قرار گرفتند و بیش از ۳۰ سال پس از وقوع حادثه، هنوز هم منطقه‌ی چرنوبیل تحت تاثیر آلودگی رادیواکتیو است. این حادثه باعث ایجاد موج جدیدی از آگاهی درباره خطرات نیروگاه‌های اتمی و نحوه ایمنی آنها شد و تاثیرات آن روی سیاست‌گذاری انرژی در سراسر جهان را نیز به همراه داشت.
فاجعه چرنوبیل چگونه رخ داد
فاجعه چرنوبیل به دلیل خطای انسانی و عدم رعایت اصول ایمنی در طراحی و نصب راکتور نیروگاه اتمی چرنوبیل رخ داد. در تاریخ ۲۶ آوریل ۱۹۸۶، در حین انجام تست‌هایی برای ایجاد پایداری سامانه در صورت قطع برق، یکی از مهندسان ناظر بر تست، هرسن دیه‌ل، قادر به کنترل و کاهش توان راکتور نشد و در نتیجه توان راکتور به‌طور ناگهانی و به شدت افزایش یافت. این افزایش توان باعث شکست سوپاپ‌های ایمنی و عدم کنترل رآکتور شد. بعد از شکست سوپاپ‌ها، بخار آب با فشار زیادی به خارج از راکتور فرستاده شده و با آلوده کننده‌های رادیواکتیو در داخل راکتور ترکیب شد. این مواد رادیواکتیو در نهایت باعث ایجاد حرارت زیاد و انفجار داخلی شد که منجر به واکنش زنجیری و تخریب کامل راکتور شد.
در نتیجه این حادثه، بیش از ۳۰ کارگر و عملگر، همچنین نیروهای نظامی و مردمی جان خود را از دست دادند. علاوه بر این، بسیاری از ساکنین منطقه‌ی پیرامون چرنوبیل بر اثر آلودگی رادیواکتیو به بیماری‌های جدی مانند سرطان مبتلا شدند و این حادثه به تبعات جدی برای سلامتی و محیط زیست منطقه و حتی جهان به طور کلان، منجر شد.
لحظه انفجار چرنوبیل
در واقع، در حادثه‌ی چرنوبیل، یک انفجار عظیم رخ نداد. اصطلاح “انفجار” برای توصیف این حادثه به کار نرفته است، به جای آن از عباراتی مانند “تخریب” و “انفجار داخلی” استفاده می‌شود.
در حقیقت، این حادثه باعث تخریب کامل راکتور شده است. افزایش توان ناگهانی در راکتور، سوپاپ‌های ایمنی را شکست و باعث خروج بخار آب آلوده به مواد رادیواکتیو شد. این بخار در حالی که آلوده به مواد رادیواکتیو بود، با فشار زیاد به خارج از راکتور فرستاده شد و با هوا و آلوده کننده‌های رادیواکتیو در داخل راکتور ترکیب شد. این ترکیب مواد باعث ایجاد حرارت زیادی شد که منجر به تخریب کامل راکتور شد و در نهایت منجر به آزاد شدن مقدار بسیار زیادی از مواد رادیواکتیو در منطقه شد.
مقصر حادثه چرونوبیل
با توجه به تحقیقات رسمی و ارزیابی‌های بعدی، معلوم نیست که مقصر اصلی حادثه چرنوبیل چه کسی بوده است. در این حادثه، عوامل متعددی نقش داشتند و به طور کلی می‌توان به عوامل زیر اشاره کرد:
خطای انسانی: عوامل انسانی مانند تصمیم‌های نادرست، نقص در آموزش و آگاهی متخصصان، تجاوز از الزامات ایمنی و نقض پروتکل‌ها و شیوه‌نامه‌های سلامت و ایمنی در فرآیندهای عملیاتی می‌توانند در وقوع حادثه تاثیرگذار باشند.
مشکلات طراحی و ساخت: در برخی موارد، مشکلات طراحی و ساخت مفاعل نقش مهمی در وقوع حادثه‌های هسته‌ای دارند. در حادثه چرنوبیل، طراحی مفاعل RBMK توسط برخی کارشناسان به عنوان یک عامل موثر در افزایش خطرات و وقوع حادثه معرفی شده است.
نظام‌ها و ساختارهای مدیریتی ضعیف: نظم و ساختارهای مدیریتی ضعیف و نقص در فرآیندهای تصمیم‌گیری، اجرا و نظارت می‌توانند منجر به عدم تشخیص و پاسخگویی مناسب در مواجهه با ریسک‌ها و خطرات ایمنی شوند.
فشار سیاسی و فرهنگ سرکوب: در تحقیقات بعدی، به نقش فشارهای سیاسی و فرهنگ سرکوب در عدم اعلام به موقع حادثه چرنوبیل و تأخیر در اتخاذ تدابیر ایمنی اشاره شده است.
برای تعیین دقیق مقصران حادثه چرنوبیل نیاز به تحقیقات دقیق توسط مراجع قضایی و علمی است.
تلفات حادثه چرنوبیل
دولت اوکراین در سال ۱۹۹۵ اعلام کرد که ۱۲۵ هزار نفر به دلیل تشعشات نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل جان باخته‌اند. سازمان ملل در گزارشی در سال ۲۰۰۵ تخمین زد که کمتر از ۵۰ نفر در ماه‌های ابتدایی حادثه کشته شدند، اما تعداد افرادی که سرانجام بر اثر سرطان‌های ناشی از قرار گرفتن در معرض تشعشات چرنوبیل جان باختند بیش از ۹ هزار نفر است.
بر اساس گزارشی که از طریق «اتحادیه‌ی دانشمندان نگران» منتشر شده ۶ هزار مورد ابتلاء به سرطان تیروئید و ۱۵ مورد مرگ ناشی از این سرطان، به حادثه‌ی چرنوبیل نسبت داده شده است.
به‌جز ۳۰ نفری که در همان ابتدا و به دلیل تماس مستقیم با ذرات و تشعشات هسته‌ای جان خود را از دست دادند، اثرات ناشی از فاجعه چرنوبیل کماکان نامعلوم است. هیچ تحقیقی از سوی دولت شوروی برای ارزیابی میزان اثرات این حادثه بر روی کارگران، متخصصان پاک‌سازی و مردم ساکن در همان حوالی انجام نشد.
مؤسسه ملی سلامت آمریکا در تحقیقی در سال ۲۰۱۱ اعلام کرد که قرارگیری در معرض ذرات ید ۱۳۱ ناشی از زیرش غبار هسته‌ای نیروگاه چرنوبیل، احتمالاً عامل سرطان‌های تیروئیدی گزارش‌شده در میان کودکان و نوجوانان در آن زمان بوده است.
تغییرات ژنتیکی حادثه چرنوبیل
حادثه هسته ای چرنوبیل باعث تغییرات ژنتیکی در موجودات در معرض تشعشعات هسته ای قدرتمندی شد که نشت کردند. این تغییرات ژنتیکی ممکن است نتیجه آلودگی رادیواکتیو و تأثیر مستقیم تابش بر روی DNA موجودات زنده باشد.
به طور کلی تغییرات ژنتیکی در نتیجه آلودگی رادیواکتیو می تواند به شرح زیر باشد:
رشته های مارپیچ DNA (DNA) شکسته می شوند که منجر به آسیب به ژن ها و از دست دادن اطلاعات ژنتیکی لازم برای عملکرد ارگانیسم می شود.
طول رشته‌های DNA شکسته می‌شود که منجر به اضافه یا حذف بخش‌های کوچکی از ژن‌ها می‌شود و منجر به تغییر در توالی هورمونی DNA می‌شود.
تغییراتی در توالی هورمونی ژن های دخیل در تنظیم روند رشد، تکامل و عملکرد ارگانیسم رخ می دهد.
این تغییرات ژنتیکی می تواند بر سلامت ارگانیسم های آسیب دیده و تنوع زیستی منطقه آسیب دیده تأثیر بگذارد. اثرات آن ممکن است به صورت مشکلات سلامتی و نقص ژنتیکی در موجودات در معرض تشعشع و در نسل های بعدی آنها ظاهر شود.
با گذشت زمان، تغییرات ژنتیکی می تواند در موجودات در معرض تشعشع باقی بماند و به نسل های بعدی منتقل شود و منجر به تجمع تغییرات ژنتیکی در محیط تحت تأثیر حادثه هسته ای شود.
حیوانات گیاهخوار دچار تومور و جهش‌های کوچک می‌شوند و در مورد بعضی از گونه‌ها رفتارهای غیر عادی پیدا می‌کنند. به عنوان مثال، در مورد عنکبوت، آنها تارهای نامنظم می‌بافند و نقاط مختلف و بیشتری نسبت به سایر نژادها از یک جنس در مکان دیگر دارند.
